کیمیاجا

بسم الله الرحمن الرحیم

مراحل تاریخی حیات تشیع در ایران

(ویژه طلاب سطح سه تاریخ و شیعه شناسی)

مقدمه

هرچند خاستگاه تاریخی تشیع حجاز و مدینه بود اما هسته های اولیه تشیع در عراق و سپس در ایران شکل گرفتند. ایرانیان به دلایل خاصی به شیعه گرایی تمایل یافته و  در دوران های متعدد تاریخی برای تثبیت و اعطلای تشیع تلاش کردند. سال های است که ایران به سرزمین اول تشیع تبدیل شده است و حکومت آن به نام تشیع حکمرانی می کند.

 شناخت روند تکاملی تشیع در ایران می تواند به درک بهتر تاریخ جامعه شیعه و عوامل تأثیر گذار بر ایشان کمک شایانی نماید. لذا این مبحث حضور شیعیان در ایران را با نوعی ساختار سازی تاریخی مورد بررسی قرار داده است.

مراحل تاريخي حيات جامعة شيعه در ايران

 1- آغاز ورود فرهنگ تشيع به ايران

2- تشکيل هسته اجتماعي شيعه در ايران

3- جاگيري جوامع شيعي در ايران 

4- استحکام بنيادهاي اعتقادي و اجتماعي شيعه

5- دولت سازي شيعيان در ايران   

6- اختفاي موقت شيعيان

7- تثبيت قطعي فرهنگ شيعي

8- دست يابي شيعه به قدرت و حکومت فراگير در ايران

9- تداوم قدرت شيعيان اماميه در ايران

10- حکومت ديني مذهب شيعه در ايران

1- آغاز ورود فرهنگ تشيع به ايران

رفتار انسانی و مرام متفاوت علی ابن ابیطالب (ع) با موالی ایرانی و به طور کل با ایرانیان در دوران خلافت­شان (40-35 ق)، تمایلات مثبتی را نسبت به اهل بیت(ع) در ایرانیان ایجاد نمود.

این در حالی بود که آنان بیش از بیست سال در تحت فشار حاکمان متعصب عرب قرار داشتند.

البته در این بین شیوة دینداری برخي از صحابه پيامبر(ص) همچون عمار یاسر در کوفه و سلمان فارسی (حکومت 32-13 ق) در «مدائن»، که از ياران و شيعيان علي(ع) بودند را نباید در بروز نوعی تمايلات شيعي در ميان ايرانيان نادیده گرفت.

لذا باید سر آغاز آشنایی ایرانیان با تشیع (عام) را دقیقاً همزمان با آشنایی آنان با اسلام  یعنی در نيمه نخست قرن اول هجري، در نظر گرفت.

عوامل شیعه گری  ایرانیان در مرحله اول

عامل تاريخي: آشنايي ايرانيان با علي (ع) در يمن

عامل فرهنگی: رفتار علي (ع) با موالي ايراني،

عامل اجتماعي : رفتار اجتماعي واليان شيعه گرا با ايرانيان

- حکومت سلمان فارسي در مدائن- حکومت عمار ياسر در کوفه

2-تشکيل هسته اجتماعي شيعه در ايران

در نيمه دوم قرن اول هجری قمری، شیعیان به عنوان یک گروه مخالف سیاسی نزد ایرانیانی که حکومت نژاد پرست و متعصب امویان را تجربه می­کردند از مقبولیت و جذابیت نسبتاً زیادی برخوردار شدند مخصوصاً که آنان به عنوان اهل بیت (ع) به پیامبر اسلام (ص) منتسب بودند.

لذا ظلم و ستم و تبعيض فراوان امويان بر ايرانيان، باعث شد تا ایرانیان گرایش بیشتری به جنبش­هاي مقابله­گر با حکومت اموي که به نحوي چهره شيعي داشتند، پیدا نمایند

نقش مؤثر و تعیین کننده ایرانیان در قیام­هایی مانند  قیام «مختار ثقفی» (کیسانی­ها) در 65 هجری در عراق، قیام یحیی ابن زید در 126 هجری و سپس «ابومسلم خراسانی» (سیاه جامگان) در سال 130 هجری در خراسان و قیام­های متعدد علویان در قرون اولیه اسلام در ایران، شاهد بر این مدعا است.

البته این گرایش­های شیعی بیش از آنکه هویتی مذهبی داشته باشند، ماهیتی سیاسی داشتند. 

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله دوم

عامل سياسي:

- قيام­ها حق طلبانه شيعيان بر عليه حکام مستبد اموي

- حضور ايرانيان در قيام مختار

3- جاگيري جوامع شيعي در ايران

در قرن دوم هجري با اوج گرفتن درگیری شیعیان با دستگاه خلافت و برخورد خشن و بی­رحمانه حکومت با مخالفان خود که با قساوت تمام همراه بود، باعث شد تا شیعیان، در پی یافتن پناهگاهی به ایران روی آورند. لذا به مرور سادات (امامزادگان و نوادگان ائمه) و علمای شيعي  به بعضي از مناطق مركزي، شمالی و شرقي ايران همچون «قم»، «ري»، «کاشان» و خراسان مهاجرت نمودند

 با حضور این بزرگان و نفوذ تدريجي افکار و منش کریمانه آنان در جامعه بومي آن سرزمين­ها از سويي و توسعه گرايشات شيعي با تحريکات کيساني­ها و تبلیغات داعيان عباسي که خود را شيعه مي­خواندند،

از سوی دیگر، باعث شد تا شیعیان در بین جوامع بومی مناطق متعددی همچون دیلمان و طبرستان در شمال، خراسان در شرق و قم و کاشان در مرکز ایران، جایگاه­ اجتماعی قابل توجه و مطلوبی بیابند.

البته در این دوران باید شیعیان را در ایران به دو گروه شیعه مذهبی که پیرو مکتب اهل بیت (ع) بودند و شیعه سیاسی که تنها مخالف امویان و سپس عباسیان بودند، تفکیک نمود

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله سوم

عامل سياسي : وجود دشمن مشترک برای ایرانیان و شیعیان

-  حضور زيديه در ايران

- بکارگيري تکنيک­هاي سياسي آل عباس در جذب مردم خراسان

عامل جغرافياي: ايران گريزگاهي مناسب، براي شيعيان

عامل اجتماعي: شرايط اجتماعي مناسب ايرانيان براي شيعيان

عامل اقتصادي: ارتباط کيسانيان با تُجّار خراساني

عامل فرهنگي: حرکت­هاي مسيونري شيعيان در ايران

- فعاليت مسيونري شيعيان کيساني در خراسان

- فعاليت تبليغي عباسيان در خراسان

4- استحکام بنيادهاي اعتقادي و اجتماعي شيعه

در قرن سوم هجري، تاریخ شاهد پیدایش جوامع نسبتاً بزرگ و منسجم شیعی در مناطق مختلف ایران بود. اما شرایط سیاسی آن دوران باعث شده بود تا در بین شیعیان مذهبی، فرقه زیدیه که در مبارزه با خلفای اموی و عباسی بسیار بی­باک بودند بیشتر مورد توجه ایرانیان قرار گیرد اما از آنجا که آنان از ساختار اعتقادی و حکومت مناسب برخوردار نبودند، باعث بروز تنش­ها و مخاطرات متعددی برای کل جوامع شیعی ایران شده بود. 

اما در ابتدای قرن سوم (201 ق) با درک ملموس حضور سه سالة امام رضا (ع) در «مرو» و در پي آن، ورود گستردة داعيان و بزرگان شيعيان اماميه (اثناعشري) به مناطق مختلف ايران، در مدت زمانی نسبتاً کوتاه، ماهیت اجتماعي شيعيان مذهبی ايران از هويت عمدتاً زيدي به اماميه اثناعشري تغییر یافت.

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله چهارم

 عامل فرهنگي:

- توجه فرهنگي امامان شيعه اثناعشري به ايران

- حرکت­هاي تبليغي شيعيان اثناعشري در قم

- حضور امام رضا(ع) در ايران

5- دولت سازي شيعيان در ايران

از اواسط قرن سوم هجری، با قیام و پیروزی «سید جلال الدین اشرف» (برادر امام رضا(ع))، (204ق) در دیلمان، و تسلط شيعيان علوي بر «طبرستان» و تأسيس حکومت­های شيعي در آن ديار، شیعیان موفق شدند تا اولين حکومت­های شيعي را در ايران تأسیس کنند. این دولت سازی با ظهور حكومت ايراني «آل بويه»، در قرن چهارم که گرایش­های  شيعی جدی داشت، تجلی بیشتری یافت چنانکه آنان توانستند به عنوان شيعيان ايراني بر مرکز حکومت اسلامي و خلیفه در بغداد تسلط یافته و اقتدار سیاسی خود را در ایران و حتی در جهان اسلام رقم بزنند.

هرچند عمر اين حکومت­ها اکثراً کوتاه بود اما باعث شد تا جامعه شيعی ايراني داراي هويت مستقل و معینی گردد. این روند تا قرن ششم هجری کم و بیش ادامه داشت،

در پي تصرف بخش بزرگي از ايران توسط حکومت­هاي شيعي، مراکز مذهبي و زيارتي شيعيان در ايران گسترش يافت، و با گسترش مناسک مذهبی شیعی ثبات انسجام اجتماعي آنان در نقاط مختلف ايران تقویت گردید.

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله پنجم

عامل فرهنگي:

- حاکميت محلي فرهنگي شيعه با تبليغات گستردة داعيان شيعي

- تاسيس و گسترش مراکز مذهبي شيعيان اماميه در ايران

عوامل سياسي : تسلط شيعيان آل بويه بر بغداد (مرکز خلافت)

عامل فرهنگي:

- ترويج و برپايي مراسم مذهبي شيعي از سوي حکومت آل بويه

-  تبليغ و تعليم شيعه­گري در عراق توسط علماء شيعه

6- اختفاي موقت شيعيان

در قرن ششم با تسلط تُرکمانان «غزنوي» و «سلجوقي» سنی مذهب بر ايران، موقتاً قدرت از دست شيعيان بيرون آمد و با حاکمیت مذهب تسنن در اکثر نقاط ایران مراکز مذهبی و مناسک شیعی در محجوریت قرار گرفت.

اما اين دوران با تلاش برخي از دانشمندان بزرگ شيعه مانند «خواجه نصير طوسي» و «حسين بن محمد ميکال» (وزير ملکشاه مجد الملک آبي) که در جامعه و دولت نفوذ داشتند، خدمات قابل توجهي براي حفظ نفوذ تشيع در ايران انجام گردید. در اين دوران، فرهنگ شیعه­گری همچنان به پویایی غير ملموس خود ادامه داد، چنانکه تا پايان دوره «خوارزمشاهيان» در قرن هفتم هجری عده بسیاری از ايرانيان به تشيع گرويده بودند.

البته اين زمان، مقارن با رشد سريع شيعه اسماعيليه در ايران به دست «حسن صباح» و «فدائيان الموت» بود اما آنان نیز مانند شيعيان زيديه، بدليل بروز انحرافات اعتقادي و ضعف فکري، پس از مدتی به سرعت رونق و پیروان خود را در ایران از دست داده و بدست مغولان منقرض شدند.

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله ششم

عامل مذهبي:

- ظهور حسن صباح و رشد شيعة اسماعليه در ايران

عامل فرهنگي:

- فعاليت فرهنگي واجتماعي دانشمندان و صاحب منصبان شيعه 

- ايجاد مراکز علمي شيعه در عراق

 7-تثبيت فرهنگ شيعي در ایران

با هجوم «مغول» در قرن هفتم و نابودي دولت­های سني مذهب غزنوي و سلجوقي در ايران، و با برپایی حکومت ایلخانان مغول در قرن هشتم، نوعی تساهل­گرایی مذهبي در ایران حاکم شد؛ از سویی نیز این دوران (قرن هفتم و هشتم ق)، مصادف است با ظهور تعدادی از علماء طراز اول شيعي در ایران  که با تلاش و پويش علمي و اجتماعي خود توانستند ساختار معقولی از اعتقادات و فرهنگ شیعی را برای جامعه شیعه­گرا ایران تدوبن کنند.

این امر باعث شد تا تشيع در ايران به سرعت رشد کرده و فرهنگ شيعي در بين ايرانيان تثبيت گردد. اين مسئله با شيعه شدن سلاطين مقتدري همچون «اولجایتو» (سلطان محمد خدا بنده)، (ح716 -703 ق)، سرعت بيشتري يافت، بگونه­ای که در قلمرو حکومت سلاطين مغول، مدارس دينی تشيع رونق گرفت.

مخصوصاً شهرهاي «ري»، «قم»، «طوس» (مشهد الرضا) و «اصفهان» در ايران و شهرهاي «نجف»، «حله»، «کربلا» و «بغداد» در عراق، به مراکز فرهنگي و علمي بزرگ شيعه تبديل شد. این روند تا قرن نهم هجرى کم و بیش ادامه داشت.

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله هفتم

 عامل سياسي :

- شيعه شدن برخي سلاطين مغول

 عامل فرهنگي:

- ظهور عالم بزرگ شيعه، علامه حلي

- تأسيس مدارس سيار شيعه

- نهضت علمي و فرهنگي علماء شيعي

 8- دستيابي شيعه به حکومت فراگير در ايران

تلاش 200 ساله علمای شیعه، مخصوصاً «مرعشیان» در قرن دهم باعث گرايش عمومی جامعه ايراني به تشيع گردید. این گرایش عمومی زمينه براي پديد آمدن يک دولت شيعي مقتدر و فراگير در ايران شد که با روي كار آمدن دولت «صفويه» (1148- 906 ق) به تحقق رسید.

 صفویان که خود را از سادات (نوادگان ائمه شیعه (ع)) می­دانستند از قرن دهم تا دوازدهم هجري، به نام تشیع و با اقتدار بر تمام سرزمين­هاي ايران (حدود قلمرو دولت ساساني) فرمانروايي ­نمودند و تحت لواي فرهنگ شيعه، حکومت مذهبي بزرگي را بر پا نمودند.

آنان با کمک سازمان تبلیغی و فقهی روحانیون شیعه، فعالیت های گسترده­ای در جهت حاکمیت فرهنگی تشیع در ایران انجام دادند.

 این فعالیت­ها باعث تثبیت فرهنگ شیعی در اعماق فرهنگ بومی ایرانیان شد بگونه­ای که پس از آن تشیع به رکن مهم هویت ملی ایرانیان تبدیل گردید.

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله هشتم

عامل سياسي:

- عدم وجود حکومت مرکزي (خلافت) در جهان اسلام

عامل نظامي : مقابله با عثمانيان

عامل فرهنگي:

- پيوند تشکيلاتي علماء شيعه با حکومت صفوي

 - حرکت­هاي ميسيونري حکومت شيعه صفوي

9- تداوم قدرت شيعيان اماميه در ايران 

پس از انقراض صفويان در قرن دوازدهم، علي رغم تسلط موقت افاغنه سنی مذهب و نيز برخي گرايشات غیر مذهبی «نادر شاه افشار»، در دوران افشاریه (1210- 1148ق)، تشيع همچنان با قدرت در ايران به حيات خویش ادامه داد. تا اینکه از اوسط قرن سیزده هجری دوباره جوامع علمي و سلسله ­هاي حکمرانان شيعه (زندیه و قاجاریه)، حکومت ايران را با اقتدار کامل بدست گرفتند.

آیین و مناسک شیعی باشکوه و عظمت تمام، به صورت منظم در سراسر ایران برگزار می­شد و مردم با همت و هیجانی خاص در آنها شرکت می­کردند.

در اين دوران پايه­ هاي فکري تشيع در ايران در بطن جامعه و نزد اکثر مردم تقويت شد. چنانکه جامعه شيعيان امامي، با قدرت در مقابل فرقة ضاله و ساختگي بهائيت مقاومت کرده و آن را در ايران متوقف ساختند.

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله نهم

عامل فرهنگي:

- استقلال روحانيون شيعه از حکومت و گرايش به مردم

عامل سياسي- فرهنگي :

- تأثير ثبات مذهبي مردم بر سلاطين

10- حکومت ديني مذهب شيعه در ايران

قرن پانزدهم هجري، دوران اقتدار مطلق تشیع در ایران است. پيروزي انقلاب بزرگ سياسي- مذهبي به رهبري علماء بزرگ شيعه در ایران، سبب گرديد تا جمهوري اسلامي ايران با هويتي کاملاً شيعي و با قوانين اجتماعي مبتني بر فقه اماميه در ايران برپا گردد. این جمهوری اوج اقتدار تشیع در ایران و نهایت حاکمیت فرهنگ مذهبی شیعه بر ایرانیان است.

البته این انقلاب را نمی­توان تنها حاصل یک حرکت مقطعی نسل خاصی از شیعیان دانست بلکه انقلاب اسلامی ایران حاصل یک جهاد  1200 ساله بوده است است.

ایرانیان شیعی مسلک  این جهاد سیاسی – اجتماعی را از قرون اول اسلامی آغاز کردند و تا سربداران و خاندان صفویه و قاجار آن را ادامه داده­اند و در نهایت آن را در انقلاب اسلامی سال 1357 شمسی به ثمر نشاندند

عوامل شیعه گری ایرانیان در مرحله دهم

عوامل فرهنگي:

- تکامل تفکر حاکميت علماء بر جامعه

عوامل سياسي:

- تعارض سلاطين و استعمار با روحانيون

نتیجه

از آنچه که بیان شد می­توان دریافت که برخلاف تصور برخی، تشیع در ایران را نمی­توان زائیدة افکار و فعالیت یک گروه خاصی و یا یک حکومت خاص (مانند صفویه) دانست بلکه، روند رشد و تکامل تشیع در ایران بر بستر نوعی گرایش عمومی ایرانیان در مکتب اهل بیت(ع) و مکتب اهل بیت (ع) و اسلام شیعی بوده است و از عوامل فرهنگ و تاریخی متعددی نشأت گرفته است.

پیروزی انقلاب شیعی جمهوری اسلامی نیز باید برآیندی ارزشمند از فرایند طولانی شیعه­گرایی ایرانیان در طول قرون گذشته قلمداد گردد.   

 برگرفته از گفتار ششم و هفتم کتاب بررسی عوامل گرایش به تسیع در ایران - نوشته داود کمیجانی ناشر راه ابریشم